هشتمین خورشید

دو تن از ماموران مامون به نام های رجاء بن ابی ضحاک و یاسر خادم به همراه نامه‌ای مامور انتقال امام از مدینه به مقر حکومت وی بودند. رجاء بن ابی ضحاک و یاسرخادم به منزل امام رفتند و نامه مامون را به حضرت تسلیم کردند.۲۸ امام با فرستادگان مامون سخنی نگفت و با کراهت نامه را خواند و به ناچار پیشنهاد مامون را پذیرفت و آماده سفر شد و در اولین گام قبل از آغاز سفر به سوی مرو، امام دست به اقداماتی زد که ماهیت پذیرش ولایت عهدی را آشکار ساخت‌. ‌امام رضا علیه السلام با دست زدن به اقداماتی نظیر وداع با مرقد مطهر رسول اکرم‌(ص)‌ که همراه با گریستن بود ۲۹، ‌تعیین جانشین و اعلام امامت امام جواد علیه السلام۳۰ و وداع با خانواده خویش که به آنان گفت اطراف ایشان گرد آیند و برای وی بگریند‌، با این کار نشان دادند که ولایت عهدی ظاهری آراسته و مجلل بر چهره تبعید و نفی بلد است.۳۱ منابع اولیه و سایر تواریخ معتبر آغاز حرکت امام رضا ‌علیه السلام را از مدینه به سوی بصره ذکر کرده‌اند.۳۲ با این وجود برخی از منابع به خصوص تذکره‌های متاخر می‌نویسند: حضرت‌، ابتدا به مکه رفته و در این سفر امام جواد ‌علیه السلام نیز همراه ایشان بوده است، امام ‌علیه السلام با خانه خدا وداع کرده و سپس از مکه به سفر ادامه داده اند. بنا به گفته آقای عرفان منش گزارش منابع مختلف درباره سفر امام رضا ‌علیه السلام از مدینه به مکه سپس به بصره متناقض و نامشخص است. برخی امام جواد علیه السلام را همراه پدر بزرگوارشان علیهما‌السلام در مکه دیده اند، برخی نامه‌ای از امام رضا علیه السلام در مکه دریافت داشته، برای امام جواد ‌علیه السلام به مدینه برده‌اند، اینگونه اقوال از نامشخص و متناقص بودن سفر امام رضا علیه السلام به مکه حکایت دارد. علاوه بر این، اوضاع مکه در آن زمان چندان آرام نبود. بنابراین‌ سفر امام رضا علیه السلام به مکه… به لحاظ سیاسی مغایر سیاست مامون و دستور وی به فرستادگانش است‌. به همین دلیل نمی‌توان سفر امام رضا ‌علیه السلام از مدینه به مکه و سپس به مرو را دارای حجت‌های آشکار تاریخی دانست و به احتمال زیاد باید بر این باور بود که در سفر از مدینه به مرو امام رضا ‌علیه السلام به مکه سفر نکرده‌اند.۳۳ اما باید متذکر شد که امام را به سمت شهری‌ می‌بردند که از قدیم طرفدار عثمان بودند(بصره) و از اینجا ماهیت دعوت مأمون و از اینکه این راه را انتخاب کرده بر ما مشخص می‌شود و امام و مأموران مأمون پس از گذر از بیابان‌های عربستان خود را به نباج می‌رسانند و در نباج( بروزن کتاب) که در۶ منزلی بصره است، توقف می‌کنند و پس از استقبال شیعیان آن منطقه عازم بصره می‌شوند.

راه دیگری که در آن زمان متداول بود از مدینه به سمت کوفه و مدینه الاسلام (بغداد) می رفت و سپس از آن جا به سمت ری، قم و خراسان و بالاخره به مرو منتهی می‌شد. این مسیر در نقشه با رنگ زرد مشخص شده است و چنانکه ملاحظه می شود این مسیر در ابتدا تا معدن نقره و از نیشابور تا انتها ( مرو) با مسیر اول مشترک است. ولی در نقد مسیر دوم می‌توان به این مطلب اشاره کرد: عبور از سه شهر کوفه، بغداد و قم، از این سه شهر کوفه و قم مرکز تجمع شیعیان در آغاز قرن سوم اسلامی بود و عبور امام رضا علیه السلام از این دو شهر می توانست به قدرتمندی شیعیان این نواحی و شورش احتمالی آنان بیانجامد. و شهر سوم یعنی بغداد و مرکز تجمع و قدرت عباسیان که از ولایت عهدی امام رضا علیه السلام خشمگین بودند و آن را انتقال قدرت از آل عباس به آل علی علیه السلام قلمداد می‌کردند، پس در هر دو صورت این مسیر و انتخاب آن به زیان مامون بوده است، بنابراین‌ دلایل عقلی و منطقی علاوه بر دلایل و مستندات تاریخی بر مسیر اول مرتبت است. از این رو مسیری که مامون برای انتقال امام رضا ‌علیه السلام از مدینه به مرو انتخاب کرده بود، از دیدگاه جغرافیای طبیعی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی بسیار حساب شده و زیرکانه بود. سفر امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو را در ۵ بخش زیر می‌توان دسته بندی کرد:

۱- از مدینه تا بصره

۲- از بصره تا فارس

۳- از فارس تا یزد

۴- از یزد تا خراسان

۵- امام علیه‌ السلام در خراسان

‌از جمله رویدادهای مهمی که در تاریخ ایران از جایگاه والایی برخوردار است، سفر امام رضا علیه السلام به ایران و استقرار ایشان در مرکز خلافت، یعنی مرو(خراسان) در جایگاه ولایتعهدی است. هر چند این سفر با اصرارهای مأمون، خلیفه وقت عباسی‌ صورت پذیرفت، اما در عمل دارای آثار و پیامدهای درخشانی است.

لی جلیلی طی مقاله‌ای پیرامون جغرافیای تاریخی و سیاسی و اجتماعی سفرنامه رضوی نگاشته است: آنچه در این مقاله مورد بررسی و دقت قرار گرفته، جغرافیای تاریخی، سیاسی و اجتماعی شهرهایی است که حضرت رضا علیه السلام به دستور مأمون از آن جا عبور کرده و یا در آن جا توقف داشته است. مبدأ این خط سیر مدینه و مقصد آن مرو بود. مسیری که مامون تاکید داشت حضرت رضا علیه السلام را از آن عبور دهد، یکی از راه‌های متداول آن زمان به شمار می‌رفت و آن از مدینه به بصره و از طریق سوق الاهواز(اهواز) به فارس و سپس از راه کویر و بیابان میان ایالت‌های فارس و خراسان می‌گذشت و به مرو ختم می‌شد. این مسیر در نقشه با رنگ سبز مشخص شده است.