هشتمین خورشید

با در نظر گرفتن شرائط سر تا سر اختناق در زمان حكومت ابو بكر و عمر و بنى اميّه و بنى عبّاس و انحراف فكرى اكثريّت مردم از حقايق تاريخ اسلام، تبيين مبانى تشيّع بصورت تدريجى صورت مى‏گرفت. بهمين جهت بسيارى از مطالب عميق در زمان امير المؤمنين و امام حسن و امام حسين عليهم السّلام قابل بازگو نبود و جز چند نفر انگشت شمار كسى در پى آن نبود و يا نمى‏پذيرفت، در حالى كه در زمان امام صادق و امام‏ رضا و امام هادى عليهم السّلام عقايد شيعه در سطح بالاترى همچون محتواى زيارت عاشورا و زيارت جامعه بر مردم عرضه گرديد.1

1.أسرار آل محمد عليهم السلام / ترجمه كتاب سليم / 59 / كلام امام صادق عليه السلام در تأييد كتاب سليم ….. ص : 58

1. عالم بزرگ قم احمد بن محمد بن عيسى از علماى قرن سوم كه از اصحاب امام‏ رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السّلام بوده است.

أسرار آل محمد عليهم السلام / ترجمه كتاب سليم / 38 / سلسله متصل علما در نسخه بردارى از كتاب سليم ….. ص : 37

2. شيخ معتمد يعقوب بن يزيد سلمى از علماى قرن سوم كه از اصحاب امام‏ رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السّلام بوده است.

أسرار آل محمد عليهم السلام / ترجمه كتاب سليم / 77 / نام محدثين و مؤلفين ناقل كتاب سليم و احاديث آن ….. ص : 75

15. شيخ جليل موثّق على بن مهزيار اهوازى، كه از اصحاب امام‏ رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السّلام است و 33 كتاب تأليف نموده است.

أسرار آل محمد عليهم السلام / ترجمه كتاب سليم / 77 / نام محدثين و مؤلفين ناقل كتاب سليم و احاديث آن ….. ص : 75

16. شيخ موثّق عبّاس بن معروف كه از اصحاب امام‏ رضا و امام هادى عليهما السّلام است.

أسرار آل محمد عليهم السلام / ترجمه كتاب سليم / 77 / نام محدثين و مؤلفين ناقل كتاب سليم و احاديث آن ….. ص : 75

17. شيخ قميّين محدّث جليل محمد بن عيسى، كه از اصحاب امام‏ رضا عليه السّلام است.

أسرار آل محمد عليهم السلام / ترجمه كتاب سليم / 77 / نام محدثين و مؤلفين ناقل كتاب سليم و احاديث آن ….. ص : 75

18. شيخ موثّق معتمد عبد الرحمن بن ابى نجران تميمى، كه از اصحاب امام‏ رضا عليه السّلام است و تأليفات بسيارى دارد.

أسرار آل محمد عليهم السلام / ترجمه كتاب سليم / 77 / نام محدثين و مؤلفين ناقل كتاب سليم و احاديث آن ….. ص : 75

19. شيخ زاهد موثّق حسن بن على بن فضّال تيملى كوفى، كه از اصحاب امام‏ رضا عليه السّلام است.

أسرار آل محمد عليهم السلام / ترجمه كتاب سليم / 77 / نام محدثين و مؤلفين ناقل كتاب سليم و احاديث آن ….. ص : 75

20. شيخ موثّق يعقوب بن يزيد سلمى از اصحاب امام‏ رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السّلام كه صاحب تأليفاتى است.

أسرار آل محمد عليهم السلام / ترجمه كتاب سليم / 77 / نام محدثين و مؤلفين ناقل كتاب سليم و احاديث آن ….. ص : 75

21. شيخ و فقيه قميّين موثّق جليل القدر احمد بن محمد بن عيسى از اصحاب امام‏ رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السّلام كه تأليفاتى دارد. او از شدت احتياط و دقّت در نقل احاديث، كسانى را كه از راويان ضعيف نقل مى‏كردند از قم اخراج مى‏نمود.

أسرار آل محمد عليهم السلام / ترجمه كتاب سليم / 77 / نام محدثين و مؤلفين ناقل كتاب سليم و احاديث آن ….. ص : 75

22. محدّث جليل ابراهيم بن هاشم قمى، از اصحاب امام‏ رضا عليه السّلام كه تأليفاتى دارد.

أسرار آل محمد عليهم السلام / ترجمه كتاب سليم / 78 / نام محدثين و مؤلفين ناقل كتاب سليم و احاديث آن ….. ص : 75

27. شيخ محدّث موثّق احمد بن محمد بن خالد برقى متوفاى 274، كه از اصحاب امام‏ رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السّلام بوده و حدود 100 كتاب تأليف كرده است.

أسرار آل محمد عليهم السلام / ترجمه كتاب سليم / 132 / تعريف رجال مذكور در اسناد كتاب سليم ….. ص : 131

اصحاب امام كاظم و امام‏ رضا عليهما السّلام بوده و روايات او بدون ذكر سند مورد قبول علما است. همچنين نظير احمد بن محمد بن عيسى كه رئيس علماى قم و از اصحاب امام‏ رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السّلام است، و يا عبد الله بن جعفر حميرى كه بزرگ علماى قم در زمان امام عسكرى عليه السّلام بوده، و يا ابو على بن همام و تلعكبرى كه از علماى والامقام شيعه در اوائل قرن چهارم بوده‏اند.

خوشبختانه از ورود امام رضا علیه السلام به نیشابور گزارش‌های متعدد و مستندی وجود دارد به ویژه حدیث سلسله الذهب که امام در این شهر ایراد فرموده‌اند، خود به قوت گزارش‌های ورود امام به نیشابور افزوده است. در مورد چگونگی ادای حدیث سلسله الذهب گفته شده است که چند تن از عالمان شهر گرد آن حضرت جمع شدند و از ایشان خواستند تا حدیثی از پدران بزرگوارش بیان کنند‌.

حضرت پس از فراخواندن حضار به سکوت حدیثی که اسناد آن را از امام موسی کاظم علیه السلام تا رسول خدا (ص) متصل کرد. از قول خداوند متعال فرمود‌: کلمه لا اله الا الله دژ من است . هرکس به دژ من وارد شود از عذاب من در امان خواهد بود . پس از آن مرکب امام به حرکت در آمد . حضرت سر مبارکشان را از کجاوه بیرون آورد و خطاب به مردم فرمودند‌: بِشُروطِها و أنا مِن شُروطِها ( البته شروطی دارد که من از شروط آن هستم ).۴۸ این حدیث به دلیل ناب بودن سلسله اسنادش به سلسله الذهب معروف است. مهمترین و معتبرترین گزارشی که از توقف حضرت رضا ‌علیه السلام در نیشابور ضبط شده است. روایت عبدالسلام بن صالح ابوصلت هروی است که حدیث مشهور و معروف سلسله الذهب را از امام رضا علیه السلام در نیشابور نقل می‌کند.

امام رضا علیه السلام اساسی‌ترین پایه ایمان به یگانگی خداوند متعال پذیریش امامت خود که به معنای پذیریش امامت سایر امامان علیهم السلام نیز هست، معرفی کرده است.

به طور کل تعیین خط مسیر دقیق سفر امام رضا علیه السلام به واسطه گزارش‌های متعدد و گاه متناقض منابع دشوار است. به همین سیاق تعیین مسیر حرکت امام رضا علیه السلام از یزد تا خراسان نیز با دشواری همراه است. تنها نقطه روشن که در این مسیر از منابع اولیه به دست می‌آید، اشاره‌ای است که شیخ صدوق و سایر منابع معتبر به مسیر راه کویر و ورود آن حضرت به نیشابور کرده‌اند. با توجه به نقشه در خرانق و رباط پشت بادام نشانه‌هایی دال بر عبور امام رضا علیه السلام از این مناطق وجود دارد. برخی معتقدند که امام علیه السلام از رباط پشت بادام به دامغان سپس به نیشابور رفته( مسیر آبی و سپس زرد رنگ) و برخی منابع معتقدند که امام علیه‌السلام با گذر از جناح شرقی کویر لوت به نیشابور وارد شده‌اند. از آن جا که دامغان به لحاظ جغرافیایی در خط سیر حرکت حضرت رضا علیه السلام واقع شده، گذر آن حضرت از این منطقه محتمل به نظر می‌رسد.

ابن بلخی منازل شیراز به یزد را ۹ منزل و مسافت میان این دو شهر را ۵۴ فرسنگ یاد کرده است.۴۲ در آن روزگار یزد نه شهر مهمی به قاعده امروز بلکه از توابع شهر اصطخر و نام قدیم شهر یزد، کثه بوده است.۴۳ در این منطقه چند قدمگاه و بنای یادبود امام رضا علیه السلام وجود دارد: از جمله قدمگاه خرانق (مشهدک)۴۴ و قدمگاه ده شیر فراشاه که نامش را احتمالاً از شیرکوه گرفته است.۴۵ با توجه به تاکید منابع به عبور آن حضرت از راه کویر به سوی مرو، بر اعتبار این قدمگاه‌ها افزوده می‌شود، ولی چنانکه گفته شد یزد در قرن دوم اسلامی نه یک شهر که یک منطقه بیابانی بوده است، بنابراین از عبور حضرت رضا علیه السلام از یزد در منابع اولیه به صراحت نامی به میان نیامده است و تنها به ذکر عبور آن حضرت از یک کویر و یا بیابان اشاره کرده‌اند.۴۶

برخی بر این باورند که امام ر ضا علیه السلام در طی مسیر وارد شهر قم شده و در منزل یکی از اهالی این شهر منزل کرده‌اند که این مکان امروزه به مدرسه رضویه یا ماموریه شهرت یافته است.۴۷ ولی باید اذعان کرد که مامون گذر امام از شهرهای محل تجمع شیعیان را ممنوع کرده بود. بنابراین حضور امام علیه السلام در این شهر سند محکم ندارد، از سوی دیگر در مورد توقف حضرت در قم منابع تاریخ محلی نیز آن را تائید نمی‌کند. تاریخ قم که از قدیمی‌ترین منابع تاریخ محلی است(۳۷۸ ق، نوشته­ی حسن قمی) هیچگونه اطلاعی از عبور حضرت رضا علیه السلام از شهر قم نمی‌دهد. کلینی نیز در کافی می‌نویسد: مامون آن حضرت را از بصره و شیراز(که شیعیانش کمتر بودند) به مرو حرکت داد.

ازبصره تا سوق الأهواز:

از دیار عرب( عراق) تا خوزستان دو راه وجود دارد، یکی از بغداد به واسط و از واسط به خوزستان و راه دیگر از بصره به خوزستان که کوتاهترین راه و فاصله میان ایران و عراق آن روز محسوب می‌شد.

راه بصره- اهواز در آن زمان بر اساس نوشته‌های جغرافیدانانی همچون جیهانی، اصطخری و ابن حوقل ۹ منزل و سی و شش فرسنگ بود، ‌به ترتیب‌ ابله، بیان، حصن مهدی، باستیان، خان مزدویه، دورق، قریه دایرا، آسک و ارجان.۳۴ ولی از نام‌های قدیم منازل این مسیر در نقشه‌های امروزین اثری نمانده است، از این رو به سختی می‌توان مسیر حرکت امام را مشخص کرد. امام رضا ‌علیه السلاماز بصره به اهواز حرکت کرد، ولی از جزئیات مسیر حرکت امام و منزلگاه‌هایی که حضرت در آن توقف فرمود، منابع هیچ گزارشی ارائه نکرده‌اند. با ورود امام رضا ‌علیه السلام به اهواز، امام ‌علیه السلام مریض می‌شوند. منابع دلیل بیماری امام ‌علیه السلام را هوای بسیار گرم و مرطوب این شهر بیان می‌کنند، امام ‌علیه السلام در زمان بیماری طبیبی خواسته برایش فراهم می‌کنند. با آمدن طبیب به بالین حضرت، امام ‌علیه السلام از وی گیاهی را همراه با نیشکر طلب می‌کند، با توجه به اینکه فصل نیشکر نبوده، طبیب می‌گوید هر دو یافت نمی‌شود، چون نیشکر زمستان درو می‌شود، ولی امام می‌گوید بگردید هر دو یافت می‌شود‌، پس از قدری گشتن و با راهنمایی خود امام ‌علیه السلام هر دو را می‌یابند.۳۵

چنانکه از نقشه برمی‌آید از اهواز دو خط زرد رنگ به شوشتر و دزفول ترسیم شده که بیانگر مسیراحتمالی امام علیه السلام است‌. سه بقعه به نام امام رضا ‌علیه السلام در شوشتر، دو بقعه به نام شاخراسون( شاه خراسان) در دزفول و شوشتر و دو بقعه دیگر به نام های امام ضامن وجود دارد که بایستی با نظری نقادانه به آن نگریست. این بناها( یادبود امام رضا علیه السلام) که تعدادشان قریب به ده بنا می‌رسد اگر چه از حیث کثرت، گذر امام رضا علیه السلام را در ایندو شهر قوت می‌بخشند، اما به لحاظ اعتبار، متزلزل و مبهم هستند. سه بقعه امام رضا علیه‌السلام دیمی که دو تای آن در شوشتر و یکی از آنها در دزفول که عوام آن را محل توقف حضرت رضا علیه‌السلام می‌دانند، وجود دارد.۳۶علاوه بر بقاع امام رضا دیمی بقعه‌ای بنام بقعه شاخراسون‌( شاه خراسان) یکی در دزفول و دیگری در شوشتر وجود دارد که با توجه به برخی نوشته‌ها خالی از شک نیست۳۷.

تاریخ های محلی سفر امام به این دو شهر را تائید نمی‌کنند. همچنین با توجه به نقشه و موقعیت جغرافیایی شوشتر و دزفول گذر حضرت رضا ‌علیه السلام را از این دو شهر دور از واقع نشان می‌دهد؛ چرا که امام بایستی راه رفته به شوشتر را بازگشته و سپس به دزفول می‌رفتند که این سفر عقلانی نیست.

۲-۲- از اهواز تا فارس:

 درباره ادامه مسیر حرکت امام علی بن موسی الرضا ‌علیه السلام به فارس منابع توضیحی نمی‌دهند که حضرت از کدام راه به سمت فارس و از آن جا به خراسان عزیمت کرده است و ما تنها از طریق اتصال نقاط جغرافیایی روشن که در منابع ذکر شده می‌توانیم جزئیات مسیر حرکت حضرت ‌علیه السلام و منازل بین راه را به دست آوریم و یا حدس بزنیم، زیرا مسیر راه خوزستان به فارس منحصر به یک راه نیست. از اهواز به فارس ۲۴ منزل و در مجموع ۱۰۲ فرسنگ راه بوده است‌ که معروف ترین منازل این راه که از ارجان شروع می‌شود، به این شرح است‌: بندق (بندک)، خان حماد، نوبندگان(نوبنجان)، کرکان، خراره، خلان، خلار، و جویم (گویم).۳۸ احتمال دارد حضرت علیه السلام در سفر تاریخی خود به مرو از راه ارجان، رامهرمز گذشته باشند، زیرا نسبت به ابتدا و میانه این راه گزارش‌هایی از عبور آن حضرت در دست داریم‌.

درباره خروج امام ‌علیه السلام از اهواز خبر دقیقی وجود دارد که امام ‌علیه السلام از پل اربق یا اربک عبور کرده‌اند و این خود کلیدی برای حل این معماست. در ادامه مسیر پل اربک (اربق) در شهر ارجان قدیم( بهبهان) قدمگاهی است موسوم به قدمگاه امام رضا علیه السلام.۳۹ وجود این قدمگاه در این مکان مسیر امام علی بن موسی الرضا ‌علیه السلام را روشن می‌کند. قدمگاه بعدی که در منابع تاریخ محلی به تناوب از آن یاد شده شهر ابرقو یا ابرکوه است که در منتهی الیه جاده شمالی شیراز به شهر یزد است.۴۰ منابع تاریخی اطلاع می‌دهند که امام رضا علیه السلام از اهواز و از طریق فارس و نه شهر شیراز به سمت خراسان رفته‌اند. از ورود حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام به شیراز در منابع گزارش موثقی ثبت نشده است و در منابع محلی تاریخ این شهر هیچگاه قدمگاه و یا بنای یادبودی به آن حضرت منسوب نیست.۴۱ این موضوع احتمال عبور حضرت رضا علیه السلام را از راه باستانی اهواز به پاسارگاد که بعد از ارجان از طریق راه‌های کوهستانی منطقه کهگیلویه به جلگه مرودشت اصطخر می‌پیوست، قوت می‌بخشد.